وقتی که خودکشی درد است و نه جرم!

مدت‌هاست که روزانه خبرهای افزایش آمار خودکشی نه تنها قلبمان را به درد آورده، بلکه با دامن زدن کرونا بر افزایش این آمارها، لحظه‌به لحظه بر نگرانیمان افزوده می‌شود. حتی شاید برخی از ما وقتی به عزیزانِ افسرده‌مان فکر می‌کنیم، ترس از هرگونه اقدامشان برای خودکشی‌، زندگی ما را هم فلج کند و ما را هم به کام ناامیدی بکشاند؛ اما به شما اطمینان می‌دهم که همیشه می‌توان راه‌حلی پیدا کرد، حتی زمانی که فرد اقدام جدی برای خودکشی انجام داده است.

داستانِ یک تجربه

خودکشی همیشه دردناک بوده و هست و فکر کردن به اینکه کسی که دوستش داریم، جوری خودش را انتهای خط می‌بیند که به هیچ جز مرگ فکر نمی‌کند، عذابی دائمیست؛ چه او به زندگیش پایان دهد چه نه. سی‌و‌سه ساله بودم که برای اولین بار با خودکشی یکی از عزیزانم مواجهه شدم و هرگز بسته‌های باز شده‌ی قرص، لیوان شکسته‌ی کف اتاق، آن چشم‌های از حدقه درآمده و خیره به سقف و دست‌های کبود از جای آمپول‌هایی که قرار بود زنده نگهش دارند را فراموش نمی‌کنم. من تا آخرین لحظه‌ی زندگی یادم خواهد ماند که فردی را از مرگ نجات دادم که یک متخصص مسمومیت مجرب، از زنده ماندنش قطع امید کرده بود و دلیلش فقط این بود: اینکه من باور داشتم برای کاری که با تمام وجود قصد انجامش را دارم، همیشه راهی هست و آن روزها تمام آنچه می‌خواستم این بود که او زنده بماند.

اما چه باید کرد؟

منطقی‌ترین روش، کمک گرفتن از یک روانپزشک مجرب و یک روانشناس کارکشته است؛ با این وجود آگاه بودن شما از اقدامات اولیه‌ی ضروری در برخورد با فردی که تمایل به خودکشی دارد یا خودکشی کرده، بیش از هر چیز ضرورت دارد.

موضوع مهم دیگری هم وجود دارد و آن این است که بدانید اگر با فردی روبه‌رو شدید که از خودکشی جان سالم به در برده، چگونه باید با او رفتار کنید.

با توجه به اینکه همیشه پیشگیری بهتر از درمان است، در این مقاله اقدامات لازم برای جلوگیری از خودکشی را بررسی می‌کنیم.

جلوی خودکشی را گرفتن هرگز محال نیست…

 بیشتر افراد می‌توانند بحران‌های زندگی را پشت سر بگذارند، اگر در این میان احساس تنهایی نکنند. اگر آن‌ها کسی را داشته باشند که اوقاتشان را با او پر کنند، توسط کسی شنیده شوند و احساساتشان جدی گرفته شود سختی‌ها را پشت سر خواهند گذاشت. با این نکات جلوگیری از خودکشی امکان‌پذیر است. تقریبا تمام افکار افرادی که خودکشی می‌کنند، حول یک دوگانگی شکل می‌گیرد. آن‌ها از یک سو معتقدند: «دیگر نمی‌توانم این درد را تحمل کنم.»؛ اما از سوی دیگر این لزوما به این معنی نیست که: «می‌خواهم برای همیشه بمیرم.» اغلب چیزی که افراد به‌دنبال آن‌اند مرگ نیست؛ بلکه رهایی از رنجی است که تحمل می‌کنند. 

او نباید بمیرد چون…

جلوگیری از خودکشی هنگامی که کسی تصمیم خود را بازگو می‌کند یا نشانه‌های آن را بروز می‌دهد، ضروری است؛ اگرچه مسلم است که مداخله کردن کار آسانی نخواهد بود. شاید با خود بیاندیشید اگر افراد متحمل سختی زیادی هستند، ممکن است این کار برایشان راه گریزی باشد. باید بدانید در بررسی خودکشی از دید روانشناسی اغلب افکار خودکشی اگرچه بسیار دردناک و وحشتناکند، اما موقتی هستند. حتی اگر فرد به فکر کردن درباره خودکشی ادامه دهد، با دریافت کمک مناسب، هرگز دست به اقدام نخواهد زد.

به خاطر داشته باشید 90 درصد افراد که از خودکشی نجات پیدا می‌کنند، پس از گذراندن سال‌های زندگی خود، دیگر با خودکشی نمی‌میرند. بنابراین راه‌های جلوگیری از خودکشی اثربخش است و افراد در ادامه مسیر خود، زندگی را انتخاب می‌کنند. 

بررسی خودکشی از دید روانشناسی نشان می‌دهد در بسیاری از موارد افراد خودکشی نمی‌کنند تا بمیرند، آن ها دست به اقدام می‌زنند چون نمی‌دانند چگونه باید کمک بگیرند. هدف آن‌ها جلب توجه نیست، بلکه جلب حمایت است. آن‌ها این کار را راهی برای نشان دادن آسیبی که دیده‌اند می‌دانند. خودکشی و صحبت درباره‌ی آن باید به درستی درک شود.

چرا افراد دست به خودکشی می‌زنند؟

براساس آمار سازمان بهداشت جهانی سالانه 703000نفر در جهان بر اثر خودکشی از دست می‌روند و بسیاری دیگر اقدام به این کار می‌کنند و موفق نمی‌شوند. به نقل از رستم تقی‌وندی، معاون وزیر کشور، سالانه ۱۰۰ هزار نفر در کشور ما اقدام به خودکشی می‌کنند.

انگیزه‌ها و دلایل افراد از دست زدن به چنین کاری یکسان نیست؛ اما می‌توان آن را به دسته‌هایی طبقه‌بندی کرد. هیچ فردی برای خودکشی تنها یک دلیل ندارد؛ بلکه تعامل بین عوامل زیستی، روانی و اجتماعی متفاوت که با پیچیدگی در یکدیگر ترکیب می‌شوند، این اتفاق را رقم می‌زند. از جمله‌ی این عوامل می‌توان نرخ بیکاری و فقر در یک جامعه، سن فرد، جنسیت، مصرف مواد مخدر و الکل، بیماری‌های روانی، میزان دسترسی به روش‌های مهلک خودکشی و امنیت را نام برد. 

خودکشی موفق در جهان در بین مردان بیش از زنان اتفاق می‌افتد و ایران از این مساله مستثنی نیست. زنان بیشتر اقدام به خودکشی می‌کنند؛ اما آمار فوت بین مردان بیشتر است. توزیع جغرافیایی خودکشی در سطح کشور ما ناهمگون است؛ اما در استان‌های ایلام، کرمانشاه، لرستان، همدان، گیلان و کهگیلویه‌ و‌ بویراحمد هر ساله آمار زیادی از خودکشی‌ها ثبت می‌شود. سه استان ایلام، کهگیلویه ‌و بویراحمد و لرستان که از کانون‌های خودکشی در ایران به شمار می‌آیند شاخص فلاکت بالایی دارند. شاخص فلاکت مقیاسی برای بررسی سطح تورم و بیکاریست.

با بررسی مشاغلی که خودکشی در آن‌ها بیشتر اتفاق می‌افتد به دلایل آن بیشتر پی می‌بریم. بیشترین میزان خودکشی در بین افرادی با مشاغل آزاد، بیکار و خانه‌دار است؛ زیرا عوامل اقتصادی و امنیت مالی نقش به‌سزایی در پیشگیری از خودکشی دارند. در این میان گاهی رشد آمار خودکشی در برخی مشاغل نگران کننده می‌شود؛ مانند افزایش نرخ خودکشی در بین پزشکان و کادر درمان پس از همه‌گیری کرونا. 

خودکشی افراد را در سنین مختلف از کودک و نوجوان تا بزرگسالان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و هر یک از گروه‌های شغلی، جنسیتی و قومی ‌را درگیر می‌کند؛ اما مطمئن باشید که جلوگیری از خودکشی امکان‌پذیر است. مهم‌ترین راه جلوگیری از خودکشی دیگران کسب آگاهی در این باره است. 

وقتی که زنگ خطرها به صدا در می‌آیند…

• علائم هشدار دهنده همیشه واضح نیستند و ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند. برخی از افراد قصد خود را روشن می‌کنند، در حالی که برخی دیگر افکار و احساسات خودکشی را مخفی نگه می‌دارند. برای جلوگیری از خودکشی باید این علائم را بشناسید:
• صحبت کردن درباره‌ی خودکشی، این موضوع را خیلی جدی بگیرید؛ جملاتی مثل «خودم را می‌کشم»، «کاش مرده بودم» یا «کاش به دنیا نمی‌آمدم»؛
• تهیه کردن وسایلی مثل قرص برای گرفتن جان خود؛
• کناره‌گیری از ارتباطات اجتماعی و تمایل به تنها ماندن؛
• داشتن نوسانات خلقی، مانند اینکه یک روز هیجان‌زده و روز بعد به‌شدت دلسرد؛
• مشغولیت فکری با موضوع مرگ؛
• احساس به دام افتادن، ناامید بودن از حل مشکلات و رهایی از آن‌ها؛
• افزایش مصرف الکل یا مواد مخدر؛
• تغییر روال عادی زندگی روزمره، از جمله الگوهای غذا خوردن یا خوابیدن؛
• انجام کارهای مخاطره‌آمیز یا خود ویرانگر، مانند مصرف مواد مخدر یا رانندگی پرخطر؛
• واگذار کردن وسایل به دیگران یا به نظم درآوردن امور زمانی که هیچ توضیح منطقی دیگری برای انجام این کار وجود ندارد به‌صورتی که انگار فرد آماده‌ی رفتن است؛
• خداحافظی با مردم طوری که انگار دیگر آن‌ها را نخواهد دید؛
• آرام شدن ناگهانی پس یک دوره بدخلقی طولانی مدت.

او نیازمند درک شدن است نه شنیدن نصیحت!

قدم اول برای جلوگیری از خودکشی دیگران درک افراد و ایجاد فضایی برای گفت‌وگوست. برای درک این‌گونه افراد باید:

• با صراحت درباره‌ی خودکشی صحبت کنید؛ اما آن‌ها و تصمیماتشان را قضاوت نکنید. راجع‌به درست یا غلط بودن خودکشی و خوب یا بد بودن احساساتشان و ارزش زندگی سخنرانی نکنید. این وضعیت عرصه‌ی ابراز نظر شما نیست، موقع شنیده شدنِ فردِ در خطر است؛ 
• او را حمایت کنید و در دسترسش باشید تا شما را از وضعیت خود آگاه کند؛
• جرات او را برای انجام این کار به چالش نکشید؛
• ابراز همدردی کنید نه ترحم؛
• گزینه‌های جایگزین امیدبخش را به او معرفی کنید؛ 
• خودتان به او مشاوره ندهید و روی کمک درمانگران حساب کنید. شماره‌ی اورژانس اجتماعی در ایران 123 است و این شرایط را می‌توانید به آن‌ها اطلاع دهید؛ 
• دست به اقدام بزنید و از اشتباه کردن نترسید. حتی برای کارشناسان نیز دشوار است که بفهمند چه کسی در معرض خطر جدی خودکشی است و چه کسی نه. بسیاری از علائم هشداردهنده خودکشی می‌تواند نشان‌دهنده‌ی مشکلات دیگری باشد که همچنان نیاز به مداخله‌ی حرفه‌ای دارند. مشکلاتی ناشی از سوءمصرف مواد مخدر یا الکل، خشونت خانگی، افسردگی یا بیماری‌های روانی.

SOS اقدامات اورژانسی در برخورد با فردی که تمایل به خودکشی دارد

در ادامه اقداماتی را که برای جلوگیری از خودکشی دیگران باید انجام دهید بررسی می‌کنیم. این اقدامات باید با حفظ آرامش ضمن درک حساسیت موقعیت انجام شوند.  

گام اول

اولین و ضروری ترین گام این است که نشانه‌های افسردگی و خودکشی که در بالا گفته شد را بشناسید. اکثر افراد قبل از اقدام به خودکشی با رفتارهایی قصد خود را به دیگران نشان می‌دهند. این نشانه‌های هشداردهنده‌ می‌توانند شامل رفتارهای کلامی و غیرکلامی‌ باشند. توجه کنید که احتمال خودکشی در افراد درگیر با بیماری‌های روانی مثل افسردگی و اختلالات دوقطبی بسیار زیاد است. 

نشانه‌ها و صحبت کردن درباره خودکشی را جدی بگیرید و به غریزه‌ی خود اعتماد کنید. همان‌طور که از ابتدای مقاله تا به اینجا گفته‌ایم، در 50 تا 75 درصد از تمام خودکشی‌ها، افراد به یکی از دوستان یا اعضای خانواده هشدار می‌دهند. علائم را باید جدی گرفت. پس از درک علائم، اقدامات را شروع کنید و با او ارتباط بگیرید.

گام‌های بعدی

راه های جلوگیری از خودکشی که به ترتیب باید انجام شوند، عبارتند از: 

1. به او گوش دهید و سؤالات روشن و مستقیم بپرسید. 

• درباره‌ی دیگران برای او مثال بزنید تا با شما وارد گفت‌وگو شود؛
• سعی نکنید درباره‌ی خودکشی با او بحث کنید. در عوض، به فرد اجازه دهید بداند که برای شما مهم است، که او تنها نیست، که احساسات خودکشی موقتی است و افسردگی قابل درمان است. از وسوسه‌ی گفتن “تو چیزهای زیادی برای زندگی کردن داری” یا “خودکشی به خانواده‌ات آسیب می‌رساند” اجتناب کنید. الان وقت شنیدن مشکل اوست، نه استفاده از کلیشه‌ها.

2. او را به‌سمت کمک گرفتن از درمانگران سوق دهید. افرادی که به خودکشی فکر می‌کنند اغلب باور نمی‌کنند که می‌توان به آن‌ها کمک کرد؛ بنابراین ممکن است مجبور شوید بیشتر تلاش کنید. به او اطمینان دهید راه های جلوگیری از خودکشی متنوع و اثربخشند. 
3. پرسیدن مستقیم درباره‌ی خودکشی دشوار است؛ اما فرد نیاز دارد تا از او بپرسید: «آیا احساست نسبت به زندگی آن‌قدر بد است که به خودکشی فکر می‌کنی؟» 

تقریباً همه در مقطعی از زندگی خود به خودکشی فکر می‌کنند. تمایل خود را برای صحبت راجع‌به هر چیزی مربوط به او نشان دهید. او احتمالاً احساس می‌کند که درک شده است و شما درد او را می‌فهمید. اگر او بتواند احساسات خودکشی خود را آشکار کند و آزادانه، بدون ترس از عدم تایید درباره‌شان صحبت کند، می‌تواند تسکین بزرگی برایش باشد. این کار نشان می‌دهد که شما آن شخص را جدی می‌گیرید.

4. اگر پاسخ سؤال بالا بله بود و فرد با شما وارد گفت‌وگو شد، از او درباره‌ی جزئیات این عمل بپرسید: چگونگی انجام آن، ابزارهایی که قصد دارد استفاده کند، زمان و مکان و… . هرچه او جزئیات بیشتری در این باره به شما بگوید، یعنی وضع نگران‌کننده‌تر است؛ بنابراین برای جلوگیری از خودکشی مصمم‌تر و سریع‌تر باشید.
5. اگر احساس می‌کنید احتمال خودکشی در فردی زیاد است، حتی برای یک لحظه تنهایش نگذارید؛ شاید عجیب به‌نظر بیاید، اما ممکن است فرد از زمانی که در حمام یا دستشویی سپری می‌کند هم برای این اقدام استفاده کند.
   اگر فردی احساسات خودکشی را ابراز کرده است و برنامه، وسایل و زمان مشخصی دارد، همیشه و هر لحظه باید او را جدی بگیرید؛ حتی اگر شک دارید! فردی که آمادگی زیادی برای خودکشی دارد، نباید هرگز تنها بماند. به صحبت کردن با آن شخص ادامه دهید، با او بمانید یا ترتیبی دهید که کس دیگری که به او اعتماد دارد، با او بماند. هرگونه اسلحه‌ی گرم، مواد مخدر، مواد قابل اشتعال، داروها و اشیای تیز را که می‌تواند برای خودکشی استفاده شود از او دور کنید. اگر چنین فردی از قبل داروهایی مصرف می‌کند، داروها را از دسترسش کاملا دور کنید و خودتان داروهای هر وعده را به او بدهید. 
6. از روانپزشکان و درمانگران کمک بگیرید. او را یاری کنید که از این مرحله عبور کند. همیشه دست به اقدام بزنید و در چنین شرایطی منفعل نمانید. جلوگیری از خودکشی دیگران مسیر پر چالشی است؛ اما فردِ در معرض خودکشی نیاز دارد احساس کند کسی برای زنده ماندن و رضایتش تلاش می‌کند. 

در فرایند جلوگیری از خودکشی، این‌ها ممنوع!

هنگام تلاش برای جلوگیری از خودکشی دیگران از انجام کارهای زیر پرهیز کنید و روحیه‌ی همدلی و پذیرش را جایگزین کنید.ا

• نگویید: “من می‌دانم چه احساسی داری.” وانمود کردن به اینکه دانای کل هستید، خوشایند نیست. حتی اگر به‌شدت افسرده شده‌اید یا حتی قصد خودکشی داشته‌اید، وضعیت هرکس متفاوت است. این احتمال وجود دارد که ندانید این شخص چه احساسی دارد. این موضوع مهم‌رین بخش نجات فرد است: پذیرشِ بی‌قید و شرط.
• نگویید: «به آن توجه نکن» یا «بی‌خیالش شو». غلبه بر افسردگی یا جلوگیری از خودکشی ساده نیست. افسردگی یک وضعیت پیچیده‌ی روانی و عاطفی است. یک فرد نمی‌تواند به تنهایی از افسردگی عبور کند. فردِ افسرده نیاز به حمایت همه‌جانبه دارد.
• نگویید: «به خاطر داشته‌هایت سپاسگزار باش، دیگران وضعیتی بدتر از تو دارند.” با شنیدن این حرف، ممکن است فرد افسرده احساس کند درد و غم او برای شما اهمیت ندارد. 
• علائم هشداردهنده را نادیده نگیرید. این علائم را جدی بگیرید؛ آن‌ها فریاد کمک هستند. ممکن است با خود بیاندیشید که او نوجوان است و از همسالانش تقلید می‌کند،‌ یا فارغ از سن به‌دنبال توجه است. حتی ممکن است تصور کنید اگرچه در این باره صحبت می‌کند، این کار را نخواهد کرد. نشانه‌های خودکشی جدی هستند، آن‌ها نشان می‌دهند که فرد به چنین مسائلی فکر می‌کند. منفعل نمانید. خودکشی موضوعی نیست که کسی بدون داشتن افسردگی و یاس با آن شوخی کند.
• راز خودکشی را مخفی نگه ندارید و به او در این باره قولی ندهید. حتی اگر فرد افسرده یا در معرض خودکشی بعد از اینکه به شما اعتماد کرد از شما خواست به دیگران چیزی نگویید، آن را مخفی نکنید. بهتر است آن را با متخصصان مطرح کنید تا اینکه راز را حفظ کنید و آن‌ها به خود یا شخص دیگری صدمه بزنند.

اگر خودتان به خودکشی فکر می‌کنید

• قول بده در این لحظه اقدامی ‌نکنی. کمی ‌به خودت زمان بده، ۲۴ ساعت یا یک هفته. فکر و عمل دو امر متفاوتند؛ بین افکار خودکشی و انجام آن فاصله بگذار. به تو قول می‌دهم می‌توانی راه بهتری پیدا کنی و اگر پیدا نکردی از فردی دلسوز کمک بگیری.
• بهتر است از مواد مخدر و الکل دوری کنی؛ در چنین شرایطی این‌ها به تو آسیب بیشتری وارد می‌کنند.
• خانه‌ات را امن کن و وسایل آسیب‌زننده را خارج کن.
•  اگر می‌توانی خودت به جای دیگری برو تا آن‌جا احساس امنیت کنی. اگر در شرایط فعلی جایی نیست که بتوانی بروی، از مکانی که هستی خارج شو، قدم بزن، به یک فضای سبز برو یا یا یک کافه و بهتر که شدی یک کتاب را شروع کن.
• اگر فرد قابل اعتماد و دلسوزی را می‌شناسی، از او بخواه که در این لحظات سخت کنار تو باشد.
• احساسات خودکشی‌ات را پنهان نکن. آن‌ها را به افراد مورد اعتماد یا درمانگران بگو. کسانی هستند که به تو کمک کنند.
• هرگز فکر نکن چون به خودکشی فکر می‌کنی ضعیف یا مجرم هستی. تو فقط خسته‌ای و نیاز به حمایت و مراقبت داری. احساسی که تو داری حتما به‌علت بار سنگینیست که به دوش کشیده‌ای؛ به خودت استراحت بده، خوابیدن به تو کمک می‌کند. برای استراحت زمانی تعیین نکن؛ یک هفته، یک ماه یا حتی بیشتر. 
• یک نوشیدنی و یک غذای خوب بخور. اغلب تغذیه‌ی باکیفیت، کافی و به موقع کمک‌کننده خواهد بود.
• مصرف کافئین را کم کن و به جای آن دمنوش و نوشیدنی‌های دارای ویتامین سی را جایگزین کن.
• در اسرع وقت آزمایشات کامل خون انجام بده. خیلی وقت‌ها عامل افسردگی می‌تواند کم کاری تیروئید، کمبود ویتامین دی، سی، آهن و… باشد.
• یادت باشد خودکشی ممکن است برایت دردسرهای بیشتری درست کند. طبق آمار بیشترین اقدام به خودکشی‌ها منجر به مرگ نمی‌شوند و مواردی مثل نقص عضو یا فلج بودن ایجاد می‌کنند؛ بنابراین در خیلی از مواقع زندگی پس از بازگشت از خودکشی، برای بازمانده بسیار سخت‌تر از قبل خواهد بود. کلاه خود را قاضی کنید: زندگی فقط با دردهای روانی یا زندگی با درد روانی همراه با نقص عضو؟

باورهای غلط درباره‌ی خودکشی

• صحبت کردن درباره‌ی خودکشی افراد را به‌سمت خودکشی هدایت می‌کند. 
• کسی که درباره‌ی خودکشی حرف می‌زند هرگز دست به اقدام نخواهد زد.
• فردی که تمایل به خودکشی دارد خودخواه نیست.
• فردی که تمایل به خودکشی دارد یا خودکشی می‌کند بی‌مسئولیت نیست.
• فردی که دلش می‌خواهد به زندگی‌اش پایان دهد، هرگز ترسو، بزدل یا ضعیف نیست.

گاهی خیلی زود دیر می‌شود

اگر افسرده و ناامیدید، اگر هنوز کسی را در این دنیا دوست دارید یا می‌دانید کسی در این دنیا هست که با پایان یافتن زندگیتان، زندگی برایش دشوار یا غیرممکن می‌شود، پیش از آنکه دیر شود، از یک روانشناس و یک روانپزشک خوب کمک بگیرید. برای کمک کردن به شما، پزشکان دکتر مایکو، شبانه‌روز در دسترسند و برای یافتن راه‌حلی برای بهبود زندگيتان، همراهتان خواهند بود.
آیا تا به حال به خودکشی فکر کرده‌اید؟ آیا ترس از خودکشی یک عزیز هر لحظه دلتان را می‌لرزاند؟ تجربیاتتان را در کامنت‌ها بنویسید؛ من را در تجربیات سختتان شریک بدانید و بدانید خودکشی هرگز راه‌حل نیست. خودکشی فریاد کمک و درخواست فهمیده شدن است.

سؤالات متداول