بیماری آدیسون که با نام نارسایی اولیه غدد فوق کلیوی نیز شناخته می‌شود، یکی از اختلالات نادر اما جدی غدد درون‌ریز است. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که غدد آدرنال، که درست بالای کلیه‌ها قرار دارند، توانایی تولید کافی هورمون‌های حیاتی مانند کورتیزول و آلدوسترون را از دست می‌دهند. این کمبود می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر تمام بدن بگذارد و در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع، منجر به وضعیت خطرناکی به نام بحران آدیسونی شود که تهدیدی جدی است. در این مقاله از دکتر مایکو می‌خواهم علل، علائم، روش‌های تشخیص، درمان و سبک زندگی مناسب برای مبتلایان را بررسی کنم.
بیماری آدیسون چیست؟
بیماری آدیسون نوعی نارسایی اولیه در غدد فوق کلیوی است که در آن این غدد قادر به تولید مقادیر کافی از هورمون‌های استروئیدی نیستند. هورمون‌هایی مانند کورتیزول و آلدوسترون نقش مهمی در تنظیم فشار خون، تعادل آب و الکترولیت‌ها، پاسخ به استرس و متابولیسم بدن ایفا می‌کنند. در این بیماری، سیستم ایمنی معمولاً به اشتباه به بافت‌های سالم غده فوق کلیوی حمله می‌کند و آن را تخریب می‌کند.
گرچه بیماری آدیسون نادر است (با شیوع حدود ۱ در ۱۰۰۰۰ نفر)، اما به دلیل ماهیت تدریجی و در عین حال تهدیدآمیز آن، آگاهی از نشانه‌ها و روش‌های درمان اهمیت بسیاری دارد. شناخت زودهنگام می‌تواند از بروز مشکلات جدی مانند شوک آدرنال و بستری شدن در بیمارستان جلوگیری کند.
آیا بیماری آدیسون خطرناک است؟
در صورت عدم تشخیص یا درمان، بیماری آدیسون می‌تواند کشنده باشد. علت این موضوع، نقش حیاتی هورمون‌های کورتیزول و آلدوسترون در حفظ تعادل بدن است. خطرات ناشی از آدیسون عبارت‌اند از:
- کاهش شدید فشار خون و شوک
- اختلال در تعادل الکترولیت‌ها (پتاسیم و سدیم)
- نارسایی کلیوی
- تهوع و استفراغ شدید
- بحران آدرنال که می‌تواند به مرگ منجر شود
- بی‌هوشی یا اختلال هوشیاری
- کم آبی بدن شدید
خبر خوب این است که: اگر بیماری به موقع تشخیص داده شود و درمان مناسب تجویز شود، بیماران می‌توانند زندگی کاملاً طبیعی و سالمی داشته باشند.
علت بیماری آدیسون چیست؟
بیماری آدیسون معمولاً به دلیل آسیب یا نارسایی غده فوق کلیوی ایجاد می‌شود. این اختلال می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد:
| علت | توضیح |
| بیماری‌های خودایمنی | شایع‌ترین علت؛ سیستم ایمنی به غدد آدرنال حمله می‌کند |
| عفونت ها | مانند سل، HIV یا عفونت‌های قارچی که باعث تخریب غده آدرنال می‌شوند |
| خونریزی در غده آدرنال | در مواردی مانند سپتی‌سمی یا تروما |
| جراحی یا برداشتن غده آدرنال | در برخی از جراحی‌های درمانی |
| مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتونی | قطع ناگهانی داروهای استروئیدی می‌تواند باعث آدیسون ثانویه شود |
بیش از 80 درصد موارد بیماری آدیسون به دلایل خودایمنی مرتبط هستند. در ادامه به دلایل شایع این بیماری بیشتر می‌پردازیم.
1. اختلالات خودایمنی (Autoimmune Adrenalitis)
شایع‌ترین علت بیماری آدیسون در کشورهای توسعه‌یافته، حمله سیستم ایمنی بدن به قشر آدرنال است. این پدیده تحت عنوان «آدِرَناِلِیت خودایمنی» شناخته می‌شود و منجر به تخریب تدریجی سلول‌های تولیدکننده کورتیزول و آلدوسترون می‌گردد. این بیماری می‌تواند بخشی از بیماری های خودایمنی گسترده‌تر مانند سندرم پلی‌غدد خودایمنی نوع 1 یا 2 باشد.
2. بیماری‌های عفونی
در گذشته، سل (TB) علت عمده نارسایی آدرنال بود و هنوز هم در برخی کشورها نقش مهمی دارد. عفونت‌های دیگر مانند:
- عفونت‌های قارچی (مانند هیستوپلاسموز)
- HIV/AIDS
- سفلیس
می‌توانند با آسیب به غدد فوق کلیوی، منجر به آدیسون شوند.
3. خونریزی یا نکروز آدرنال
در برخی موارد نادر، خونریزی ناگهانی در غدد آدرنال – به‌ویژه در افراد با سپسیس شدید یا سندرم آنتی‌فسفولیپید – ممکن است باعث آسیب دائمی به این غدد شود. این وضعیت می‌تواند به‌صورت حاد رخ دهد و نیاز به درمان فوری داشته باشد.
4. برداشتن غدد آدرنال (Adrenalectomy)
در برخی بیماران که به دلیل تومور یا بیماری‌های دیگر تحت عمل جراحی برای برداشتن غدد آدرنال قرار گرفته‌اند، نارسایی آدرنال اکتسابی ایجاد می‌شود. این مورد به آدیسون شباهت دارد و نیاز به جایگزینی دائمی هورمون دارد.
5. متاستاز سرطان به آدرنال
برخی سرطان‌ها مانند سرطان ریه، سینه یا ملانوما ممکن است به غدد آدرنال متاستاز دهند و موجب نارسایی شوند.
عوامل خطر بیماری آدیسون
گرچه بیماری آدیسون می‌تواند در هر سن و جنسی رخ دهد، اما برخی فاکتورها احتمال ابتلا را افزایش می‌دهند:
- سابقه خانوادگی بیماری‌های خودایمنی
- ابتلا به سایر بیماری‌های خودایمنی مانند بیماری هاشیموتو، دیابت نوع 1 یا ویتیلیگو
- جراحی‌های غدد فوق کلیوی
- داشتن بیماری های عفونی مزمن مانند سل یا HIV
- سندرم‌های ژنتیکی نادر که عملکرد غدد آدرنال را تحت تأثیر قرار می‌دهند
درک دلایل بیماری آدیسون به پزشکان کمک می‌کند تا سریع‌تر آن را شناسایی کرده و درمان مناسب را آغاز کنند. شناخت عوامل خطر نیز در پیشگیری ثانویه و پایش افراد در معرض خطر مؤثر است.
علائم بیماری آدیسون
بیماری آدیسون معمولاً به‌آرامی و به‌مرور زمان ظاهر می‌شود، به همین دلیل ممکن است مدت‌ها بدون تشخیص باقی بماند. علائم اولیه اغلب غیراختصاصی هستند و می‌توانند با خستگی روزمره یا استرس اشتباه گرفته شوند. با پیشرفت بیماری و کاهش قابل توجه هورمون‌های آدرنال، این علائم شدت می‌یابند و در موارد شدید ممکن است بحران آدرنال ایجاد شود که کشنده است.
علائم اولیه بیماری آدیسون
در مراحل اولیه، بیماری آدیسون معمولاً با علائمی ظاهر می‌شود که ممکن است با مشکلات روزمره اشتباه گرفته شوند. این علائم به‌آرامی پیشرفت می‌کنند و به همین دلیل ممکن است برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها بدون تشخیص باقی بمانند.
- احساس خستگی و بی‌حالی مداوم
- کاهش اشتها و کاهش وزن خفیف
- تمایل به خوردن نمک
- تیره شدن پوست در نواحی خاص
- سرگیجه یا سبکی سر هنگام برخاستن
این نشانه‌ها در ابتدا خفیف هستند اما با گذر زمان و کاهش بیشتر سطح هورمون‌های آدرنال، شدت می‌گیرند.
شایع‌ترین علائم بیماری آدیسون
1. خستگی مزمن و ضعف عضلانی: یکی از اولین و شایع‌ترین نشانه‌های آدیسون، احساس خستگی مداوم، بی‌حالی و ضعف در عضلات است. این وضعیت ناشی از کاهش کورتیزول و تأثیر آن بر متابولیسم انرژی در بدن است.
2. کاهش وزن بدون علت مشخص: بیماران مبتلا به آدیسون اغلب دچار کاهش اشتها می‌شوند و به‌تدریج وزن کم می‌کنند. کاهش سطح هورمون‌های آدرنال منجر به اختلال در تنظیم قند خون و متابولیسم چربی می‌شود.
3. کاهش فشار خون (به‌ویژه هنگام ایستادن): آلدوسترون که در بیماری آدیسون کاهش می‌یابد، نقش مهمی در حفظ فشار خون دارد. به همین دلیل، فشار خون پایین (به‌ویژه نوعی به نام “افت فشار وضعیتی”) در بسیاری از بیماران دیده می‌شود.
4. تیره شدن پوست (هایپرپیگمانتاسیون): یکی از علائم کلاسیک آدیسون، تیرگی پوست در نواحی مانند آرنج، چین‌های بدن، خط لثه، لب‌ها و حتی کف دست‌هاست. این به دلیل افزایش سطح هورمون ACTH است که در پاسخ به کمبود کورتیزول بالا می‌رود و باعث تحریک ملانوسیت‌ها می‌شود.
5. هوس نمک و کاهش سدیم خون: به علت از دست دادن نمک از طریق ادرار، افراد مبتلا به آدیسون اغلب به‌طور غیرعادی به نمک علاقه نشان می‌دهند. آزمایش خون نیز ممکن است کاهش سدیم (هیپوناترمی) و افزایش پتاسیم (هیپرکالمی) را نشان دهد.
6. مشکلات گوارشی: شامل تهوع، استفراغ، درد شکمی و اسهال که ممکن است خفیف یا شدید باشد. این علائم نیز در غیاب هورمون‌های آدرنال تشدید می‌شوند.
7. اختلالات خلقی و روانی: افسردگی، تحریک‌پذیری، اضطراب و اختلال در تمرکز از جمله علائم روانی هستند که می‌توانند با بیماری آدیسون مرتبط باشند. کورتیزول نقش مهمی در پاسخ‌های عصبی دارد.
8. اختلالات قاعدگی در زنان: زنان مبتلا ممکن است دچار بی‌نظمی یا قطع قاعدگی شوند، چرا که غدد فوق کلیوی بخشی از هورمون‌های جنسی را نیز تولید می‌کنند.
جدول خلاصه‌ای از علائم شایع بیماری آدیسون:
بیماری آدیسون در کودکان
هرچند بیشتر موارد آدیسون در بزرگسالان مشاهده می‌شود، اما این بیماری می‌تواند در کودکان و نوجوانان نیز ظاهر شود. دلایل آن مشابه بزرگسالان است، با این تفاوت که برخی بیماری های ژنتیکی یا مادرزادی در کودکان نقش بیشتری دارند.
علائم آدیسون در کودکان:
- خستگی زودرس
- کاهش وزن و رشد ناکافی
- تهوع و استفراغ مکرر
- تیرگی پوست
- حملات افت فشار خون
تشخیص به‌موقع در کودکان اهمیت حیاتی دارد، زیرا کمبود رشد، بحران آدرنال و حتی مرگ ممکن است در صورت عدم درمان رخ دهد.
بحران آدرنال: فوریتی پزشکی
اگر بیماری آدیسون تشخیص داده نشده باشد یا تحت استرس شدید (مثل عفونت، جراحی یا آسیب جسمی) قرار گیرد، ممکن است بیمار دچار بحران آدرنال (Addisonian Crisis) شود. این وضعیت با علائم زیر همراه است:
- افت شدید فشار خون
- شوک
- تب
- کاهش سطح سدیم شدید و افزایش پتاسیم
- بی‌هوشی یا گیجی شدید
بحران آدرنال نیازمند درمان فوری با تزریق هیدروکورتیزون و مایعات وریدی است. تشخیص سریع می‌تواند جان بیمار را نجات دهد.
آیا بیماری آدیسون درمان دارد؟
بله، بیماری آدیسون قابل درمان است و این درمان معمولاً مادام‌العمر است. هدف اصلی درمان، جایگزینی هورمون‌هایی است که بدن دیگر نمی‌تواند تولید کند. روش‌های درمانی بیماری آدیسون:
- هیدروکورتیزون (یا معادل آن مانند پردنیزولون): جایگزین کورتیزول
- فلودروکورتیزون: برای جبران آلدوسترون در نوع اولیه بیماری
- آموزش بیمار: در مورد نحوه تنظیم دوز دارو هنگام استرس، بیماری یا جراحی
در شرایط استرس‌زا مانند عفونت، تب یا جراحی، دوز دارو باید افزایش یابد تا از بحران آدرنال جلوگیری شود. همچنین بیماران باید همیشه یک دستبند هشدار پزشکی همراه داشته باشند.
«اگر شما هم در آدیسون اطلاعات یا سوالی دارید در قسمت نظرات با من و خوانندگان این مقاله به اشتراک بگذارید.»
