اسهال کودکان یکی از مشکلات شایع است که می‌تواند علل گوناگونی داشته باشد. هر چند اسهال کودک معمولا کوتاه‌مدت است و به سرعت بهبود می‌یابد، اما بدون مراقبت صحیح می‌تواند منجر به کم‌آبی شدید و عوارض خطرناک شود. در این مقاله از دکتر مایکو میخواهم علل، علائم، روش‌های درمان و پیشگیری از اسهال در کودکان را بررسی کنم تا در این شرایط بتوانید تصمیمات بهتری برای درمان به موقع این مشکل بگیرید.
اسهال کودکان چیست؟
اسهال کودک به معنای افزایش تعداد دفعات دفع مدفوع نرم و آبکی است. معمولاً وقتی کودک بیش از سه بار در روز مدفوع شل یا آبکی داشته باشد، یعنی دچار اسهال شده است که اگر بیش از دو هفته ادامه داشته باشد، به آن اسهال مزمن گفته می‌شود و نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد. البته در نوزادان، به دلیل ساختار متفاوت سیستم گوارش، مدفوع طبیعی کمی نرم‌تر و تعداد دفعات دفع نیز بیشتر از کودکان است و تشخیص مشکل شاید کمی چالشی باشد.
اسهال کودکان زیر دو سال و یک سال
در کودکان زیر دو سال، اسهال خطرناک‌تر است. اقدامات مهمی که نباید والدین از آن‌ها غافل شوند عبارتند از: شیردهی مکرر، استفاده از محلولORS در کنار شیر مادر، پرهیز از آب‌میوه‌ها، عسل، و شربت‌های گیاهی بدون تجویز، توجه به نشانه‌های کم‌آبی (دهان خشک، کاهش ادرار).
در نوزادان زیر یک سال، اسهال می‌تواند خطرناک‌تر باشد. پس نیاز است شیردهی مادر ادامه داشته باشد، محلول ORS هم به صورت قطره ای در دهان نوزاد چکانده شود، ارزیابی دقیق توسط پزشک انجام شود مخصوصا وقتی علائمی مثل تب، استفراغ و خون در مدفوع وجود دارد. در این شرایط لازم است از دادن داروهای گیاهی یا ضداسهال بزرگسالان به نوزاد اکیداً خودداری کنید.
علائم اسهال کودکان
والدین باید به علائم زیر توجه کنند تا بتوانند به موقع اقدامات لازم را انجام دهند:
- افزایش دفعات دفع مدفوع شل یا آبکی
- تب و بی‌قراری
- بی اشتهایی کودکان
- استفراغ مکرر
- در برخی موارد، وجود مخاط یا خون در مدفوع
- درد و نفخ شکم
- علائم کم آبی بدن مانند خشکی دهان، کاهش ادرار، گریه بدون اشک و خواب‌آلودگی
اگر کودک شما تب بالا، بی‌حالی، مدفوع خونی یا کم آبی بدن شدید داشت، باید فوراً به پزشک مراجعه کنید.
اسهال کودکان و دل درد
این دو علامت اغلب با هم ظاهر می‌شوند. دل درد کودکان معمولاً به دلیل انقباضات روده‌ای ناشی از عفونت یا التهاب است. در این حالت می‌توانید در خانه از کمپرس گرم روی شکم، دمنوش نعناع یا رازیانه رقیق و ماساژ دورانی شکم با روغن زیتون یا بابونه استفاده کنید. البته در هر شرایط بهتر است با مشورت پزشک اقدامات درمانی را انجام دهید.
علت اسهال در کودکان
اگر مطمئن نیستید که چرا اسهال کودک ایجاد شده می‌توانید این موارد را بررسی کنید:
عفونت‌های ویروسی
ویروس‌ها شایع‌ترین علت اسهال کودکان هستند. روتاویروس، نوروویروس و آدنوویروس از مهم‌ترین عوامل ویروسی‌اند. روتاویروس به ویژه در کودکان زیر ۵ سال شایع است و با شروع ناگهانی اسهال آبکی، تب و استفراغ همراه است. خوشبختانه واکسیناسیون علیه روتاویروس توانسته آمار مبتلایان را کاهش دهد، اما همچنان در برخی مناطق مشکل‌ساز است.
عفونت‌های باکتریایی
باکتری‌هایی مانند سالمونلا، شیگلا، کامپیلوباکتر و اشریشیا کلی می‌توانند باعث اسهال شدید و حتی اسهال خونی شوند. این عفونت‌ها معمولاً از طریق مصرف غذا یا آب آلوده به بدن منتقل می‌شوند. تشخیص سریع و درمان مناسب با آنتی‌بیوتیک‌ها در موارد خاص، می‌تواند از عوارض جدی جلوگیری کند.
انگل‌ها و پارازیت‌ها
انگل‌هایی مانند ژیاردیا لامبلیا و آمیب‌ها نیز ممکن است موجب اسهال مزمن یا مکرر شوند. این نوع عفونت‌ها معمولاً با اسهال طولانی‌مدت، کاهش وزن و سوءتغذیه همراه است و نیازمند درمان‌های اختصاصی ضدانگل است.
حساسیت‌های غذایی و عدم تحمل لاکتوز
بعضی کودکان به شیر گاو یا سایر مواد غذایی حساسیت دارند یا دچار عدم تحمل لاکتوز هستند که منجر به اسهال مزمن، درد و نفخ شکم می‌شود. شناخت این موارد از طریق آزمایش‌ها و مشاوره پزشکی به کاهش علائم کمک می‌کند.
عوامل محیطی و تغذیه‌ای
مصرف آب و غذای آلوده، عدم رعایت بهداشت فردی، استفاده بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها و تماس با افراد مبتلا می‌تواند در بروز اسهال نقش مهمی داشته باشد.
اسهال کودکان موقع دندان درآوردن
دندان درآوردن به‌تنهایی باعث اسهال کودک نمی‌شود اما افزایش بزاق و تماس با اشیای آلوده ممکن است احتمال ابتلا به عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی را افزایش دهد. اقداماتی که می‌تواند در پیشگیری از این حالت کمک کنند عبارتند از:
- تمیز نگه داشتن دست و اسباب‌بازی‌های کودک
- استفاده از دندان‌گیر تمیز
- بررسی دمای بدن و علائم گوارشی
- مصرف بیشتر مایعات برای جلوگیری از کم‌آبی
خطرات بی توجهی اسهال کودک
اسهال کودک باعث از دست رفتن حجم زیادی آب و الکترولیت‌ها می‌شود. بدن کودک، به خصوص نوزادان و کودکان کوچک، سریع‌تر از بزرگسالان دچار کم‌آبی می‌شود. کم‌آبی می‌تواند به ضعف شدید، کاهش فشار خون، کاهش هوشیاری و حتی شوک منجر شود. بنابراین پیشگیری و جبران مایعات از دست رفته حیاتی است.
اسهال مزمن ممکن است نشانه بیماری‌های جدی‌تری مثل بیماری التهابی روده، سندرم روده تحریک‌پذیر یا بیماری‌های متابولیک باشد. این وضعیت می‌تواند موجب سوءتغذیه، کاهش رشد قدی و وزنی و اختلال در سیستم ایمنی کودک شود. در صورت ادامه‌دار بودن اسهال باید حتماً به پزشک متخصص مراجعه کرد تا علت دقیق تشخیص داده شود و درمان مناسب صورت گیرد.
مدت زمان اسهال کودک چقدر است؟
- اسهال ویروسی (مثل روتاویروس): بین ۳ تا ۷ روز طول می‌کشد و شایع‌ترین نوع اسهال در کودکان است.
- اسهال ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها: ممکن است تا زمانی که دارو مصرف می‌شود یا چند روز بعد از قطع آن ادامه داشته باشد (گاهی ۷ تا ۱۰ روز).
- اسهال باکتریایی (مانند سالمونلا یا شیگلا): معمولاً شدیدتر است و ممکن است بیش از یک هفته طول بکشد و نیاز به درمان دارویی داشته باشد.
- اسهال ناشی از حساسیت غذایی یا عدم تحمل لاکتوز: ممکن است تا زمانی که ماده‌ی غذایی حساسیت‌زا حذف نشود، ادامه پیدا کند.
برای درمان اسهال کودکان چی خوبه؟
مایعات، تغذیه ساده، استراحت، داروی مناسب با نظر پزشک، محلول ORS، موز، برنج سفید، پوره سیب، دم‌کرده نعناع و پروبیوتیک‌ها برای درمان اسهال در کودک مفیدند. در زمان اسهال کودک از دادن موارد زیر به او خودداری کنید:
- لبنیات (به‌ویژه شیر گاو) چون ممکن است هضم نشود یا باعث تشدید شود
- غذاهای سرخ‌شده یا چرب
- نوشابه و آبمیوه‌های صنعتی
- شیرینی‌ها و شکلات
- آبمیوه طبیعی بدون رقیق‌سازی
- غذاهای تند یا پر ادویه
در ادامه دقیق تر راه‌های درمان این مشکل را بررسی می‌کنیم.
درمان سریع اسهال کودکان
برای درمان سریع اسهال کودکان در خانه، باید بلافاصله اقداماتی انجام دهید که از کم‌آبی بدن جلوگیری کرده و عملکرد روده را به حالت طبیعی بازگرداند. مراحل درمان فوری:
- آبرسانی سریع با محلول ORS: استفاده از محلول الکترولیت خوراکی (ORS) که ترکیبی از آب، نمک و قند است، مهم‌ترین اقدام اولیه است. می‌توانید پودر این محلول را از داروخانه‌ها تهیه کنید تا تعادل الکترولیتی را به بدن برگردانید.
- تغذیه سبک و مداوم: کودک را گرسنه نگه ندارید. غذاهایی مانند برنج پخته، سیب‌زمینی آب‌پز، موز رسیده و نان خشک مناسب هستند.
- جلوگیری از مصرف لبنیات و غذاهای چرب: این مواد می‌توانند اسهال را تشدید کنند.
- استفاده از داروهای مناسب با تجویز پزشک: مانند پروبیوتیک‌ها یا شربت‌های مخصوص.
درمان خانگی اسهال کودکان
مراقبت‌های خانگی نقش مهمی در بهبود سریع اسهال کودک دارند. این اقدامات شامل موارد زیر است:
- استفاده از محلول‌های خوراکی ضد کم‌آبی (ORS)
- ادامه تغذیه طبیعی: شیر مادر برای نوزادان بهترین منبع تغذیه است و نباید قطع شود. برای کودکان بزرگ‌تر، غذاهای سبک و کم‌چرب مانند برنج، سیب‌زمینی، موز و نان توصیه می‌شود.
- جلوگیری از مصرف نوشیدنی‌های شیرین و گازدار: این نوشیدنی‌ها می‌توانند باعث تشدید اسهال کودکان شوند.
- رعایت بهداشت: شستشوی مرتب دست‌ها و پاکیزگی محیط زندگی اهمیت زیادی دارد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر کودک شما هر یک از علائم زیر را دارد، حتماً باید توسط پزشک بررسی شود:
- علائم کم‌آبی: خشکی دهان، گریه بدون اشک، خواب‌آلودگی غیرعادی، بی‌حالی، کم شدن ادرار یا بی ادراری کامل
- وجود خون در مدفوع
- استفراغ شدید یا مداوم
- تب بالا (بیش از ۳۸.۵ درجه)
- اسهال نوزاد شیرخواره بیشتر از ۲۴ ساعت یا اسهال کودک تا ۴۸ ساعت
- کاهش وزن یا ضعف شدید
درمان پزشکی و دارویی
درمان دارویی اسهال در کودکان باید با مشورت پزشک انجام شود. استفاده‌ی بی‌رویه از داروهای ضداسهال کودک ممنوع است، زیرا این داروها ممکن است میکروب‌ها را در روده نگه دارند و روند درمان را کند کنند. در صورت عفونت باکتریایی یا انگلی، پزشک آنتی‌بیوتیک یا داروی ضدانگل تجویز خواهد کرد. داروهای تقویت کننده سیستم ایمنی یا پروبیوتیک‌ها نیز در بعضی موارد کمک‌کننده هستند.
بهترین دارو برای اسهال کودکان
هیچ داروی جادویی برای درمان فوری اسهال کودک وجود ندارد، اما داروهایی که معمولاً توسط پزشک تجویز می‌شوند شامل:
- ORS برای جلوگیری از کم‌آبی
- پروبیوتیک‌ها برای تعادل میکروبی
- زینک (روی) برای کاهش مدت و شدت اسهال
- لوپرامید (با احتیاط در کودکان بالای ۵ سال)
قرص اسهال کودکان
استفاده از قرص‌ها در کودکان زیر ۵ سال معمول نیست. اما در موارد خاص ممکن است قرص زینک برای کودکان بالای ۶ ماه، قرص پروبیوتیک جویدنی برای کودکان بالای ۳ سال، قرص لوپرامید فقط در موارد خاص و با تجویز پزشک در کودکان بالای ۵ سال تجویز شود.
شربت اسهال کودکان
شربت‌های ضد اسهال برای کودکان معمولاً ترکیبی از مواد ضد التهاب، پروبیوتیک و الکترولیت هستند. چند مورد از شربت‌های رایج:
| نام شربت | ترکیبات | مناسب برای |
| پدی لاکت | پروبیوتیک | کودکان بالای شش ماه |
| ORS مایع یا پودری | سدیم، پتاسیم، گلوکز | کلیه سنین (طبق دوز مناسب) |
| دیاسورب | عصاره موز سبز | کودکان بالای دو سال |
نکته: هرگز بدون مشورت با پزشک از شربت‌های ضداسهال بزرگسالان برای کودکان استفاده نکنید.
شربت اسهال کودکان بالای دو سال
برای کودکان دو سال به بالا، گزینه‌های بیشتری در شربت‌ها وجود دارد. فراموش نکنید که دوز مصرف حتماً بر اساس وزن کودک و دستور پزشک تعیین شود.
- شربت پدی لاکت: تنظیم‌کننده فلور روده
- دیاراپ: برای کاهش حرکات بیش‌ازحد روده
- ORS طعم‌دار: کمک به تأمین آب بدن
درمان اسهال کودکان بالای پنج سال
در این گروه سنی، می‌توان گزینه‌های درمانی بیشتری در نظر گرفت مانند:
- استفاده از داروهای خوراکی مانند لوپرامید فقط با تجویز پزشک
- رژیم غذایی شامل سوپ مرغ، برنج، سیب، موز، نان تُست
- مصرف مایعات بیشتر مانند دوغ بدون نمک، آب برنج، دمنوش نعناع
- پروبیوتیک‌ها به صورت قرص یا شربت برای تنظیم فلور روده
طب سنتی اسهال کودکان
رویکردهای طب سنتی شامل مصرف دم‌کرده زیره و گشنیز، سوپ هویج و برنج به عنوان غذای قابض، پرهیز از سردی‌جات (ماست، خیار، گلابی)، ماساژ شکم با روغن زیتون گرم به آرامی است. در نظر داشته باشید که طب سنتی می‌تواند مکمل درمان پزشکی باشد، نه جایگزین.
قویترین داروی گیاهی برای اسهال کودکان
داروهای گیاهی در کنار درمان‌های پزشکی می‌توانند به کاهش شدت اسهال در کودکان کمک کنند. البته استفاده از گیاهان دارویی باید با مشورت پزشک یا متخصص طب سنتی انجام شود، مخصوصاً در کودکان زیر ۵ سال. برخی از داروهای گیاهی مؤثر شامل:
| گیاه دارویی | خواص ضد اسهال | نحوه مصرف |
| نعناع | ضد التهاب روده، کاهش دل‌درد | دم‌کرده ۵ تا ۱۰ برگ در یک فنجان آب جوش، روزی دو بار |
| برگ زیتون | ضد باکتری، تقویت ایمنی | جوشانده ملایم، روزی یک بار در کودکان بالای دو سال |
| زنجبیل | ضد ویروس، کمک به کاهش تهوع | بسیار کم و در حد یک قطره عصاره در آب ولرم، فقط برای کودکان بالای ۵ سال |
| برگ گشنیز | قابض، کمک به کاهش حرکات روده | مصرف در سوپ سبک یا پوره غذاهای کودک |
هشدار: از مصرف گیاهانی مانند ختمی، گل گاوزبان، یا صمغ‌های ناشناخته در کودکان زیر دو سال خودداری کنید.
سوالات پرتکرار والدین درباره اسهال کودک
- آیا در دوران اسهال باید شیر مادر را قطع کرد؟ خیر. شیر مادر نه تنها باید قطع نشود، بلکه به دلیل داشتن آنتی‌بادی‌ها، به بهبود کودک کمک می‌کند.
- آیا می‌توانم به کودک داروی ضداسهال بدهم؟ استفاده از داروهای ضداسهال بدون تجویز پزشک توصیه نمی‌شود و ممکن است خطرناک باشد.
- چند روز طول می‌کشد تا اسهال بهبود یابد؟ معمولاً اسهال ویروسی طی ۳ تا ۵ روز بهبود می‌یابد، اما اگر طولانی شد باید به پزشک مراجعه کنید.
- چه زمانی باید به بیمارستان مراجعه کرد؟ اگر کودک تب بالا، مدفوع خونی، بی‌حالی شدید یا نشانه‌های کم‌آبی داشت، فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید.
پیشگیری از اسهال در کودکان
پیشگیری اولین و بهترین راه مقابله با اسهال کودک است. برخی نکات مهم در پیشگیری عبارتند از:
- شست‌وشوی دست‌ها با آب و صابون، به خصوص قبل از غذا خوردن و پس از استفاده از توالت
- استفاده از آب سالم و بهداشتی برای آشامیدن و شست‌وشوی مواد غذایی
- واکسیناسیون نوزادان، به خصوص واکسن روتاویروس
- پرهیز از مصرف غذاهای خیابانی و غیر بهداشتی
- آموزش به کودکان درباره بهداشت فردی و عمومی
جمع‌بندی نهایی
اسهال کودکان مسئله‌ای رایج ولی جدی است که باید با دقت و توجه کامل مدیریت شود. شناخت علل، مراقبت صحیح، تغذیه مناسب و پیشگیری از کم‌آبی به بهبود سریع‌تر و جلوگیری از عوارض کمک می‌کند. در نهایت، ارتباط مستمر با پزشک و مراقبت بهداشتی، کلید اصلی سلامت کودکان در برابر این مشکل شایع است.
«اگر شما هم در مورد اسهال در کودکان سوال یا اطلاعاتی دارید در قسمت نظرات با من و خوانندگان این مقاله به اشتراک بگذارید.»
