اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD یکی از مشکلات جدی روانشناختی است که پس از تجربه یا مشاهده‌ی رویدادهای بسیار آسیب‌زا و تروماتیک رخ می‌دهد. این اختلال می‌تواند زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و عملکرد او را مختل کند. اختلال استرس بعد از سانحه تنها واکنشی گذرا به یک حادثه نیست، بلکه یک وضعیت روانی مزمن است که نیاز به تشخیص دقیق و درمان تخصصی دارد.
براساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، حدود ۷ تا ۸ درصد از افراد در طول زندگی خود ممکن است دچار PTSD شوند. این اختلال در میان کسانی که در شرایط جنگ، تصادفات شدید یا بلایای طبیعی قرار گرفته‌اند، بیشتر دیده می‌شود. در این مقاله از دکتر مایکو می‌خواهم علل و علائم این اختلال را کامل بررسی کنم.
بیماری PTSD چیست؟
اختلال استرس پس از سانحه یک وضعیت روانی است که در آن فرد به دلیل مواجهه با یک رویداد آسیب‌زا، دچار علائمی مانند کابوس‌های مکرر، فلش‌بک، اجتناب از موقعیت‌های یادآور حادثه، اضطراب و تحریک‌پذیری می‌شود. این علائم می‌توانند به قدری شدید باشند که بر عملکرد اجتماعی، شغلی و خانوادگی فرد تاثیر منفی بگذارند.
PTSD اغلب با دیگر اختلالات روانی مانند افسردگی و اختلال اضطراب همراه است و اگر درمان نشود، می‌تواند منجر به مشکلات جدی‌تری مثل سوءمصرف مواد یا خودکشی شود. از نظر علمی، PTSD یک نوع اختلال اضطرابی طبقه‌بندی می‌شود که در آن سیستم عصبی مرکزی فرد دچار اختلال در پردازش خاطرات و واکنش به استرس می‌شود. برخلاف اضطراب‌های معمول، این اختلال به دلیل یک یا چند رویداد بسیار شدید و تروماتیک ایجاد می‌شود.
اختلال استرس پس از سانحه را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
- PTSD حاد: علائم کمتر از سه ماه دوام دارند.
- PTSD مزمن: علائم بیش از سه ماه طول می‌کشند و می‌توانند سال‌ها ادامه داشته باشند.
- PTSD تأخیری: علائم چند ماه یا حتی سال‌ها پس از حادثه بروز می‌کنند.
تشخیص دقیق نوع PTSD، اهمیت زیادی دارد چون هر کدام نیاز به رویکرد درمانی خاص خود دارند.
PTSD مخفف چیست؟
این اختلال به اختصار PTSD (Post-Traumatic Stress Disorder) نامیده می‌شود که پس از تجربه یا مشاهده یک حادثه تروماتیک شدید ایجاد می‌شود. این حادثه می‌تواند شامل جنگ، تصادفات رانندگی، خشونت‌های فیزیکی یا جنسی، بلایای طبیعی، یا هر رویداد تهدیدکننده زندگی باشد.
علت اختلال استرس پس از سانحه
بسیاری از وقایع بسیار آسیب‌زا و تروماتیک می‌توانند عامل شروع PTSD باشند. از مهم‌ترین این رویدادها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تجربه‌ی جنگ یا درگیری‌های نظامی
- تصادفات شدید رانندگی یا حوادث صنعتی
- تجاوز جنسی یا خشونت‌های فیزیکی
- بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل یا طوفان
- مشاهده مرگ یا آسیب شدید دیگران
- سوءاستفاده‌های کودکانه یا خانوادگی
هر یک از این رویدادها می‌تواند باعث ایجاد خاطرات آزاردهنده و تحریک‌های مکرر در ذهن فرد شود که در نهایت به PTSD منجر می‌شود. حتی برخی عوامل می‌توانند احتمال ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه را افزایش دهند، از جمله:
- سابقه بیماری‌های روانی مانند اضطراب یا افسردگی
- نداشتن حمایت اجتماعی قوی
- مواجهه مکرر با شرایط استرس‌زا
- داشتن شخصیت یا ویژگی‌های فردی خاص مانند حساسیت زیاد به استرس
- سابقه سوءاستفاده یا مشکلات دوران کودکی
- ژنتیک
تحقیقات نشان می‌دهند که برخی عوامل ژنتیکی و تغییرات در عملکرد مغز و سیستم عصبی نیز می‌توانند در بروز اختلال استرس پس از سانحه نقش داشته باشند. به عنوان مثال، تغییر در عملکرد بخش‌هایی از مغز مانند آمیگدالا که مسئول پردازش احساسات است، می‌تواند حساسیت فرد را نسبت به استرس افزایش دهد.
علائم اختلال استرس پس از سانحه
در این بخش به علائم ptsd می‌پردازیم:
علائم روانی و رفتاری ptsd
بیماری ptsd با مجموعه‌ای از علائم روانی و رفتاری مشخص می‌شود که ممکن است در فرد به شکل‌های مختلف بروز کند. مهم‌ترین این علائم عبارتند از:
- بازآفرینی مکرر حادثه: فرد ممکن است خاطرات تلخ و ناخوشایند رویداد را به صورت ناخواسته و با جزئیات زنده تجربه کند. این حالت می‌تواند به شکل فلش‌بک‌ها یا کابوس‌های شبانه ظاهر شود.
- اجتناب: بیماران سعی می‌کنند از هر چیزی که آن‌ها را به یاد حادثه می‌اندازد، اجتناب کنند. این می‌تواند شامل مکان‌ها، افراد یا حتی احساسات خاص باشد.
- بی‌قراری و تحریک‌پذیری: افزایش حساسیت به صداها یا موقعیت‌های مختلف، مشکل در خوابیدن یا تمرکز، و رفتارهای پرخاشگرانه از دیگر نشانه‌های شایع هستند.
علائم جسمی بیماری PTSD
علاوه بر علائم روانی، بیماران ممکن است با مشکلات جسمی نیز مواجه شوند، از جمله:
- سردردهای مکرر
- اختلالات خواب و بی‌خوابی
- افزایش ضربان قلب و تعریق بیش از حد
- مشکلات گوارشی ناشی از استرس
اختلال استرس پس از سانحه پیچیده (Complex PTSD)
اختلال استرس پس از سانحه پیچیده یا C-PTSD زمانی اتفاق می‌افتد که فرد در معرض ضربه‌های مکرر و طولانی‌مدت مانند سوءاستفاده جسمی یا روانی در دوران کودکی یا اسارت قرار گیرد. این نوع PTSD علاوه بر علائم رایج، دارای ویژگی‌های زیر است:
- مشکلات عمیق در تنظیم احساسات
- احساس مزمن بی‌ارزشی و شرم
- دشواری در برقراری روابط سالم و اعتماد به دیگران
- افکار خودکشی و خودآسیبی
درمان C-PTSD به دلیل پیچیدگی‌های آن، معمولاً زمان‌برتر است و نیازمند رویکردهای تخصصی‌تر روان‌درمانی است که به تدریج به ترمیم آسیب‌های عاطفی کمک می‌کند.
جدول مقایسه علائم PTSD در بزرگسالان و کودکان
| نوع علائم | بزرگسالان | کودکان |
| بازآفرینی خاطرات | کابوس‌ها، فلش‌بک‌های واضح | بازی‌های تکراری، کابوس‌های غیرمشخص |
| واکنش‌های اجتنابی | اجتناب از مکان‌ها و افراد مرتبط با حادثه | اجتناب از فعالیت‌ها یا محیط‌های خاص |
| تغییرات خلقی | افسردگی، اضطراب، تحریک‌پذیری | اضطراب، ترس غیرمعمول، عقب‌نشینی اجتماعی |
| مشکلات خواب | بی‌خوابی و کابوس‌های مکرر | بی خوابی، ترس از خوابیدن |
عوارض اختلال استرس پس از سانحه
PTSD نه تنها بر سلامت روان فرد تاثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند ابعاد مختلف زندگی روزمره او را دچار اختلال کند. این تاثیرات شامل موارد زیر است:
- کاهش کیفیت خواب و استراحت که منجر به خستگی مزمن و کاهش انرژی می‌شود.
- مشکلات در روابط اجتماعی و خانوادگی به دلیل اجتناب از موقعیت‌های استرس‌زا و رفتارهای تحریک‌پذیر.
- کاهش عملکرد شغلی و تحصیلی به علت ناتوانی در تمرکز و کنترل استرس.
- افزایش خطر ابتلا به دیگر اختلالات روانی مانند افسردگی و سوءمصرف مواد.
در مجموع، عدم درمان مناسب اختلال استرس پس از سانحه می‌تواند فرد را در یک چرخه معیوب از ناراحتی روانی و مشکلات اجتماعی گرفتار کند که نیاز به مداخله فوری و تخصصی دارد.
شوک بعد از تصادف و واکنش‌های حاد استرسی (شوک عصبی)
یکی از شایع‌ترین علل بروز PTSD، تصادفات رانندگی است. پس از وقوع تصادف، بسیاری از افراد دچار شوک عصبی یا واکنش حاد استرسی می‌شوند که در واقع پاسخ طبیعی بدن به یک رویداد تروماتیک است. این واکنش‌ها معمولاً شامل موارد زیر است:
- گیجی و بی‌حسی
- احساس بی‌قراری و اضطراب شدید
- تپش قلب و تعریق زیاد
- اختلال در حافظه کوتاه‌مدت
اگر این علائم بیش از یک ماه ادامه پیدا کند و باعث اختلال در زندگی فرد شود، ممکن است منجر به PTSD شود.
اختلال استرس پس از سانحه در کودکان
کودکان نیز مانند بزرگسالان می‌توانند به PTSD مبتلا شوند، اما علائم آن در کودکان ممکن است متفاوت و پیچیده‌تر باشد. برخی از ویژگی‌های استرس پس از سانحه در کودکان عبارتند از:
- بازآفرینی حادثه از طریق بازی‌های تکراری
- کابوس‌ها و مشکلات خواب
- ترس و اضطراب بیش از حد بدون دلیل واضح
- گوشه‌گیری اجتماعی و افت تحصیلی
در کودکان، تشخیص PTSD نیازمند دقت ویژه است زیرا آن‌ها ممکن است نتوانند احساسات و تجربیات خود را به صورت کلامی بیان کنند. روان‌درمانی بازی‌محور و حمایت خانواده در درمان کودکان بسیار موثر است.
چگونگی تشخیص علائم بیماری PTSD
تشخیص اختلال استرس پس از سانحه نیازمند ارزیابی دقیق روان‌پزشکی است. متخصصان با استفاده از مصاحبه‌های بالینی و پرسشنامه‌های استاندارد، شدت و نوع علائم را بررسی می‌کنند تا بتوانند تشخیص صحیح بدهند و درمان مناسب را آغاز کنند.
ارزیابی بالینی
تشخیص اختلال استرس پس از سانحه توسط روان‌پزشک یا روانشناس انجام می‌شود و معمولاً شامل یک مصاحبه بالینی جامع است. در این مصاحبه، متخصص با بررسی سوابق پزشکی، شرایط روانی و شرح حال دقیق بیمار، به دنبال نشانه‌هایPTSD می‌گردد. مهم است که فرد بتواند به صورت صادقانه درباره‌ی تجربه‌های تروماتیک و علائم خود صحبت کند تا تشخیص درست صورت گیرد.
معیارهای تشخیصی طبق DSM-5
کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) معیارهای مشخصی برای تشخیص PTSD ارائه داده است. برخی از مهم‌ترین این معیارها عبارتند از:
- تجربه یا مشاهده‌ی یک حادثه تروماتیک شدید
- حضور علائم بازآفرینی، اجتناب، تغییرات منفی در افکار و خلق و افزایش تحریک‌پذیری به مدت حداقل یک ماه
- اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر جنبه‌های زندگی
- علائم نباید ناشی از مصرف مواد یا سایر بیماری‌های روانی باشند
این معیارها به متخصصان کمک می‌کند تا تمایز بین PTSD و دیگر اختلالات روانی را به درستی انجام دهند.
ابزارهای استاندارد برای تشخیص
علاوه بر مصاحبه بالینی، ابزارهای ارزیابی استانداردی نیز وجود دارد که برای اندازه‌گیری شدت علائم و کمک به تشخیص استفاده می‌شوند. از جمله این ابزارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پرسشنامه PTSD Checklist (PCL)
- مقیاس ارزیابی اختلال استرس پس از سانحه Clinician-Administered PTSD Scale (CAPS)
- پرسشنامه Impact of Event Scale-Revised (IES-R)
این ابزارها به صورت خودگزارش یا توسط متخصص تکمیل می‌شوند و به جمع‌آوری داده‌های کمی کمک می‌کنند تا روند درمان بهتر پیگیری شود.
درمان اختلال استرس پس از سانحه
برای درمان بیماری PTSD نیاز به مشورت پزشک است و نمی‌توان سرخود روشی را پیش گرفت.
درمان‌های روان‌درمانی
درمان اصلی و پایه برای اختلال استرس پس از سانحه، روان‌درمانی است که به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
1. درمان شناختی-رفتاری (CBT): یکی از موثرترین روش‌های درمانPTSD، درمان شناختی-رفتاری است. این روش به بیمار کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی و غیرواقعی که پس از حادثه شکل گرفته‌اند را شناسایی و تغییر دهد. تکنیک‌های مختلفی مانند مواجهه تدریجی با خاطرات آسیب‌زا و بازسازی افکار نادرست در این روش به کار گرفته می‌شود.
2. درمان حساس‌سازی مجدد و پردازش مجازی (EMDR): روشی خاص است که در آن بیمار با یادآوری خاطرات آسیب‌زا و همزمان انجام حرکات چشم یا محرک‌های حرکتی خاص، به مرور از شدت استرس و اضطراب خود می‌کاهد. این روش در بسیاری از موارد نتایج بسیار مثبت و پایدار دارد.
درمان دارویی
در کنار روان‌درمانی، درمان دارویی نیز می‌تواند به کاهش علائم کمک کند. داروهای رایج مورد استفاده برای PTSD عبارتند از:
- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) مانند فلوکستین و سرترالین
- داروهای ضد اضطراب و ضد افسردگی
- داروهای خواب‌آور در صورت مشکلات شدید خواب
مصرف دارو باید تحت نظر پزشک متخصص باشد تا عوارض جانبی کنترل شده و درمان موثر باشد.
درمان‌های مکمل و تغییر سبک زندگی
علاوه بر درمان‌های رسمی، روش‌های مکمل مانند مدیتیشن، ورزش منظم و تغذیه سالم می‌تواند به کاهش علائم PTSD کمک کند. حمایت اجتماعی از خانواده و دوستان نیز نقش مهمی در بهبود بیمار دارد.
درمان PTSD در بزرگسالان
درمان اختلال استرس پس از سانحه در بزرگسالان معمولاً شامل ترکیبی از روش‌های روان‌درمانی و دارودرمانی است.
روش‌های روان‌درمانی موثر در بزرگسالان
علاوه بر درمان شناختی-رفتاری و حساس‌سازی مجدد و پردازش مجازی، درمان گروهی هم می‌تواند موثر باشد. در این روش به اشتراک گذاشتن تجربه‌ها با افراد دیگری که حادثه مشابهی را تجربه کرده‌اند، می‌تواند حمایت عاطفی و درک عمیق‌تری برای فرد ایجاد کند.
داروهای مورد استفاده در درمان PTSD بزرگسالان
- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs): مانند فلوکستین و سرترالین که علائم اضطراب و افسردگی را کاهش می‌دهند.
- داروهای ضد اضطراب: در موارد خاص برای کنترل حملات پانیک و اضطراب شدید.
تغییرات سبک زندگی و حمایت اجتماعی
به عنوان مثال شرکت در فعالیت‌های ورزشی منظم، استفاده از تکنیک‌های مدیتیشن و تنفس عمیق و قطعاً دریافت حمایت خانواده و دوستان می‌تواند موثر باشند.
«اگر شما هم درگیر اختلال استرس پس از سانحه یاPTSD بوده‌اید میتوانید در قسمت نظرات، تجربه و اطلاعات مفید خود را با من و خوانندگان این مقاله به اشتراک بگذارید.»
