سیستم ایمنی بدن مجموعه‌ای پیچیده از سلول‌ها، بافت‌ها و مولکول‌هاست که به طور مداوم در حال محافظت از بدن در برابر عوامل خارجی مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر میکروارگانیسم‌های مضر است. این سیستم به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود که در ادامه ی این مقاله از دکتر مایکو به آن ها می پردازیم.
بخش های اصلی سیستم ایمنی بدن
- سیستم ایمنی ذاتی (Innate Immune System): این بخش از سیستم ایمنی به عنوان خط اول دفاع عمل می‌کند و پاسخ سریعی به تهدیدات ارائه می‌دهد. این سیستم شامل موانع فیزیکی مانند پوست و مخاط، سلول‌های دفاعی مانند نوتروفیل‌ها و ماکروفاژها و مولکول‌های التهابی است که به سرعت به هرگونه تهدید واکنش نشان می‌دهند.
- سیستم ایمنی تطبیقی (Adaptive Immune System): این بخش از سیستم ایمنی بدن شامل لنفوسیت‌ها (سلول‌های T و B ) است که توانایی تشخیص و پاسخ به عوامل بیماری‌زا با دقت بیشتری را دارند. این سیستم ایمنی، حافظه‌ای از عوامل بیماری‌زا ایجاد می‌کند که در صورت مواجهه‌ی مجدد با همان عامل، پاسخ سریع‌تر و قوی‌تری ارائه می‌دهد.
سیستم ایمنی بدن کجاست؟
نمی توان گفت این سیستم دقیقا کجا و شامل چیست. سیستم ایمنی در سراسر بدن گسترده شده و در نقاط مختلف بدن فعالیت می‌کند. اعضای اصلی سیستم ایمنی شامل:
- غدد لنفاوی (Lymph Nodes) : غدد لنفاوی ساختارهای کوچکی هستند که در نقاط مختلف بدن مانند گردن، زیر بغل و کشاله ران قرار دارند. این غدد به عنوان پایگاه‌هایی برای لنفوسیت‌ها عمل می‌کنند و محلی برای فیلتر کردن مایعات لنفاوی از میکروب‌ها هستند.
- تیموس (Thymus): تیموس یک غده در زیر قفسه سینه است که نقش کلیدی در تربیت و تمایز سلول‌های T ایفا می‌کند. این غده در کودکی فعال‌تر است و با افزایش سن کوچک‌تر می‌شود.
- طحال (Spleen) : طحال بزرگترین عضو سیستم لنفاوی است و در سمت چپ بالای شکم قرار دارد. این عضو مسئول فیلتر کردن خون از میکروب‌ها و سلول‌های مرده است.
- مغز استخوان (Bone Marrow) : مغز استخوان در داخل استخوان‌ها قرار دارد و مکانی است که سلول‌های خونی از جمله لنفوسیت‌ها در آن تولید می‌شوند.
- پوست و مخاط (Skin and Mucous Membranes) : این موانع فیزیکی اولین خط دفاعی در برابر ورود میکروب‌ها هستند. پوست با تولید اسید و آنزیم‌هایی مانند لیزوزیم به جلوگیری از رشد میکروب‌ها کمک می‌کند.
سیستم ایمنی بدن چگونه کار می‌کند؟
سیستم ایمنی در بدن از طریق یک سری فرآیندهای پیچیده و هماهنگ، میکروب‌ها و سایر عوامل مهاجم را شناسایی و نابود می‌کند. این فرآیندها شامل:
- تشخیص (Recognition) : سیستم ایمنی ابتدا باید میکروب‌ها یا سلول‌های غیرخودی را شناسایی کند. این شناسایی توسط گیرنده‌های خاصی روی سلول‌های ایمنی انجام می‌شود که به مولکول‌های مشخصه عوامل بیماری‌زا متصل می‌شوند.
- فعال‌سازی (Activation) : پس از شناسایی یک عامل مهاجم، سلول‌های ایمنی فعال می‌شوند. این فعال‌سازی شامل آزاد شدن سیگنال‌های شیمیایی مانند سیتوکین‌ها و تجمع سلول‌های ایمنی در محل عفونت است.
- حمله و نابودی (Attack and Destruction): سلول‌های ایمنی مانند نوتروفیل‌ها و ماکروفاژها به طور مستقیم به میکروب‌ها حمله کرده و آنها را بلعیده و هضم می‌کنند. سلول‌های T کشنده نیز سلول‌های آلوده به ویروس‌ها را تخریب می‌کنند.
- حافظه ایمنی (Immunological Memory): پس از رفع تهدید، سیستم ایمنی حافظه‌ای از آن می‌سازد که در صورت مواجهه مجدد با همان میکروب، پاسخ سریع‌تری ارائه شود.
سیستم ایمنی بدن و چشم
چشم ها یکی از حساس‌ترین بخش‌های بدن هستند و به دلیل اینکه مستقیماً در معرض محیط خارجی قرار دارند، بیشتر از سایر اعضا در معرض عفونت‌ها و آسیب‌ها هستند. سیستم ایمنی بدن در حفاظت از چشم‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند.
- موانع فیزیکی: قرنیه و ملتحمه (Conjunctiva) به عنوان موانع فیزیکی عمل می‌کنند که میکروب‌ها را از ورود به داخل چشم‌ها باز می‌دارند. همچنین، مایع اشکی حاوی آنزیم‌های ضدباکتریایی مانند لیزوزیم است که به جلوگیری از رشد میکروب‌ها کمک می‌کند.
- ایمنی موضعی: در صورتی که میکروبی وارد چشم شود، سیستم ایمنی موضعی وارد عمل می‌شود. سلول‌های ایمنی در چشم‌ها مانند ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها به سرعت به محل عفونت جذب می‌شوند و عوامل بیماری‌زا را نابود می‌کنند.
- التهاب: التهاب یکی از واکنش‌های سیستم ایمنی به عفونت چشمی است. التهاب باعث قرمزی چشم، تورم و درد در چشم‌ها می‌شود، اما این واکنش نشان‌دهنده فعال شدن سیستم ایمنی و تلاش بدن برای مبارزه با عفونت است.
- بیماری‌های خودایمنی: در برخی موارد، سیستم ایمنی بدن ممکن است به اشتباه به بافت‌های چشم حمله کند که منجر به بیماری‌های خودایمنی مانند یووئیت (Uveitis) و سندرم شوگرن (Sjogren’s syndrome) می‌شود. این بیماری‌ها می‌توانند به شدت به بینایی آسیب برسانند.
سیستم ایمنی بدن نوزاد
سیستم ایمنی نوزادان در مقایسه با بزرگسالان ناپخته‌تر و کمتر توسعه‌یافته است، اما این سیستم با گذشت زمان و قرار گرفتن در معرض میکروب‌ها و عوامل محیطی قوی‌تر می‌شود.
- ایمنی مادرزادی (Maternal Immunity): نوزادان در دوران بارداری از طریق جفت، آنتی‌بادی‌های مادر را دریافت می‌کنند که به عنوان یک محافظ موقت در برابر بسیاری از عفونت‌ها عمل می‌کند. این آنتی‌بادی‌ها به نوزادان کمک می‌کنند تا در ماه‌های اولیه زندگی با عوامل بیماری‌زا مقابله کنند.
- شیر مادر: شیر مادر حاوی آنتی‌بادی‌ها، پروتئین‌ها و سایر مولکول‌های ایمنی است که به تقویت سیستم ایمنی نوزاد کمک می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، نسبت به نوزادانی که با شیر مصنوعی تغذیه می‌شوند، کمتر در معرض ابتلا به عفونت و بیماری های عفونی قرار می‌گیرند.
- رشد سیستم ایمنی: با گذشت زمان و مواجهه‌ی نوزاد با عوامل محیطی، سیستم ایمنی او به تدریج قوی‌تر و کارآمدتر می‌شود. واکسیناسیون‌ها نیز نقش مهمی در تحریک و تقویت سیستم ایمنی نوزاد دارند.
- حساسیت‌ها و آلرژی‌ها: در برخی نوزادان، سیستم ایمنی ممکن است به اشتباه به برخی مواد بی‌ضرر مانند گرده یا غذاها واکنش نشان دهد که منجر به بروز حساسیت‌ها و آلرژی‌ها می‌شود. این واکنش‌ها نشان‌دهنده‌ی فعالیت ناپخته سیستم ایمنی است که با گذشت زمان ممکن است کاهش یابد.
نتیجه‌گیری
سیستم ایمنی بدن یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین سیستم‌های بدن است که با همکاری هماهنگ اعضا و سلول‌های مختلف، از بدن در برابر تهدیدات خارجی محافظت می‌کند. این سیستم، از موانع فیزیکی تا حافظه ایمنی، همه در جهت حفظ سلامتی و مقابله با بیماری‌ها عمل می‌کنند. درک بهتر از عملکرد سیستم ایمنی می‌تواند به ما کمک کند تا بهبود بهتری از بیماری‌ها داشته باشیم و از بروز بیماری‌های مزمن جلوگیری کنیم.
«اگر شماهم اطلاعات یا سوالی در مورد این سیستم دارید در قسمت نظرات با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.»
منابع:
Janeway’s Immunobiology
Abbas, A. K., Lichtman, A. H., & Pillai, S. (2017). Cellular and Molecular Immunology
Murphy, K., Weaver, C. (2016). Janeway’s Immunobiology
MedlinePlus – Immune System and Disorders
National Institutes of Health (NIH)
World Health Organization (WHO)
